ΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 

Β. Κινητές εορτές του Φεβρουαρίου (2017)      

Αφού στο πρώτο μέρος της λαογραφικής μας περιήγησης αναφερθήκαμε στις σταθερές εορτές του Φεβρουαρίου, τώρα θα μιλήσουμε για εκείνες τις κινητές εορτές που βρήκαν αυτή τη χρονιά (2017) την εορταστική θέση τους στις ημέρες αυτού του μήνα.

5. Φεβρουαρίου. Για φέτος «άνοιξε το τριώδιο» με την Κυριακή, που καλείται κοινώς «του Τελώνη και του Φαρισαίου» και θα τελειώσει το Μεγάλο Σάββατο, στις 15. Απριλίου. Μέσα σ’ αυτή την περίοδο περιλαμβάνεται και η Μεγάλη Τεσσαρακοστή (Σαρακοστή) καθώς και η Μεγάλη Εβδομάδα. Έτσι, μόλις «ανοίγει το Τριώδιο», αρχίζει και η αντίστροφη μέτρηση, η χρονική προσδοκία για το Πάσχα.

16. Φεβρουαρίου. Την Πέμπτη της δεύτερης εβδομάδας, αφότου ανοίγει το Τριώδιο στην Ελλάδα υπάρχει το έθιμο της «Τσικνοπέμπτης», κατά την οποία στα σπίτια, στα κέντρα διασκέδασης και στις ταβέρνες καταναλώνεται κρέας, κυρίως ψημένο στα κάρβουνα. Από τους καπνούς και την τσίκνα που βγάζει, πήρε το όνομα και η Πέμπτη. Για τούτο εκείνες τις ημέρες ακούγονται εκφράσεις, όπως «πού θα τσικνίσετε;» ή «θα τσικνίσουμε στην τάδε ταβέρνα!».

Το έθιμο της Τσικνοπέμπτης χάνεται στα βάθη των αιώνων, χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευσή του. Σύμφωνα με τον αείμνηστο λαογράφο Δημήτριο Λουκάτο, το φαγοπότι και το γλέντι της ημέρας είναι «ομοιοπαθητικές προσπάθειες για την ευφορία της γης», μιας και είμαστε κοντά στην άνοιξη.

Ανάλογη γιορτή υπάρχει και στη Γερμανία, που ονομάζεται Schmοtziger Donnerstag (= Λιπαρή Πέμπτη, Schmotz / Schmutz σημαίνει στην αλαμαννική διάλεκτο λίπος, λιπαρός, ενώ σε άλλες περιοχές της Γερμανίας ονομάζεται Weiberfastnacht) που, εκτός από το λιπαρό φαγοπότι συνδυάζεται και με καρναβαλικές εκδηλώσεις. Φέτος αυτή η ανάλογη γιορτή με την ελληνική Τσικνοπέμπτη γιορτάζεται στη Γερμανία την επόμενη Πέμπτη, δηλαδή στις 23. Φεβρουαρίου.

18. Φεβρουαρίου. Αυτό το Σάββατο είναι τον πρώτο Ψυχοσάββατο, το δεύτερο είναι προ της Πεντηκοστής, όπως τα θέσπισε από ενωρίς η Εκκλησία υπέρ αναπαύσεως της ψυχής των κεκοιμημένων. Η ζωή και ο θάνατος αποτελούν μια φυσιολογική ενότητα. Οι δοξασίες για τον θάνατο στην Ελλάδα στηρίζονται τόσο στην αρχαία ελληνική όσο και στη χριστιανική λαϊκή παράδοση. Η ανάμνηση της επίγειας ζωής πιστεύεται πως ανακουφίζει τους νεκρούς και για τούτο οι ζωντανοί μεσολαβούν και τα Ψυχοσάββατα παρακαλούν τον Θεό για άφεση των αμαρτιών των προσφιλών νεκρών τους. Τα Ψυχοσάββατα μοιράζονται φαγητά, κόλλυβα και συνηθίζεται η μετάβαση στα νεκροταφεία.

26. Φεβρουαρίου. Κυριακή της Αποκριάς και αρχή της Τεσσαρακοστής (Σαρακοστής). Σαρακοστή σημαίνει 40 ημέρες πριν από την Μεγάλη Εβδομάδα και συμπίπτει αριθμητικά με την αναφερόμενη στα Ευαγγέλια παραμονή και νηστεία του Χριστού στην έρημο, πριν αρχίσει τη διδασκαλία Του. Με τον καιρό η «Σαρακοστή» έχασε την αριθμητική σημασία της και σημαίνει απλά «νηστεία».

Στη λαογραφική της διάσταση η Σαρακοστή παριστάνεται σαν μια γυναίκα με εφτά πόδια, όσες δηλαδή είναι και οι εβδομάδες μέχρι το Πάσχα. Κατασκευάζεται συνήθως από χαρτόνι ή υφασμάτινη κούκλα. Την κρεμούν στο ταβάνι και κάθε εβδομάδα που περνάει της κόβουν και ένα πόδι.

Την Κυριακή της Τυρινής, γνωστή ως «Μεγάλη Αποκριά», κορυφώνονται οι εορταστικές εκδηλώσεις, η ευθυμία, οι οικογενειακές και συλλογικές διασκεδάσεις. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όταν νυχτώσει ανάβουν στις διάφορες γειτονιές φωτιές, που επισκέπτονται μασκαρεμένοι με τραγούδια και χορούς.

Πάντως, η χαρακτηριστικότερη εκδήλωση της Αποκριάς είναι η κατά τόπους ποικιλία των μεταμφιέσεων, καθώς και η ελευθεροστομία και τα αστεία, γιατί «το καλεί η μέρα». Στο ίδιο πλαίσιο ανήκουν και τα «άσεμνα» καρναβαλίστικα τραγούδια της αποκριάς που ακούγονται ή τα «δρώμενα» που τελούνται μόνο εκείνες τις μέρες και τα οποία η ίδια η κοινωνία θα απέρριπτε κάποια άλλη ώρα.

Τις τελευταίες δεκαετίες με επίδραση των φαντασμαγορικών καρναβαλίστικων εκδηλώσεων του εξωτερικού, με τους ξέφρενους χορούς και τα τραγούδια των εκατομμυρίων μεταμφιεσμένων άρχισε αυτή η οργανωμένη λαϊκή ψυχαγωγική εκτόνωση να βρίσκει μιμητές και σε πάμπολλες ελληνικές πόλεις, με πιο γνωστό και πιο διαφημισμένο το «πατρινό καρναβάλι».

27. Φεβρουαρίου. Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και λέγεται έτσι επειδή ο πιστός «καθαρίζει» πνευματικά και διατροφικά με την διακοπή τη βρώσης κρέατος και αντικατάστασής του με νηστίσιμα. Συνηθίζεται η έξοδος στην εξοχή, που δίνει ευκαιρία για διασκέδαση, οινοποσία και κατανάλωση ορεκτικών σαρακοστιανών μεζέδων. Ο υπαίθριος πανηγυρισμός της Καθαράς Δευτέρας ονομάζεται «τα κούλουμα», ενώ η ετυμολογία της λέξης παραμένει άγνωστη.

Παραδοσιακά η Καθαρά Δευτέρα αποτελεί επίσημη αργία σε όλη την Ελλάδα και εορτάζεται έντονα με διάφορα σε κάθε περιοχή έθιμα. Πάντως, συνηθίζεται να τρώγεται ένας άζυμος άρτος η λαγάνα, ταραμάς, τουρσί, θαλασσινά, διάφορα λαχανικά, ελιές, κρεμμύδια, χαλβάς και φασολάδα χωρίς λάδι. Αποκορύφωμα της εξόδου στην ύπαιθρο είναι και το πέταγμα του χαρταετού από μικρούς και μεγάλους.

Κλείνοντας την περιήγησή μας στις κινητές και ακίνητες εορτές του φετινού Φεβρουαρίου, δεν αγνοούμε το γεγονός πως πολλά από τα προαναφερθέντα έθιμα με τις συνοδευτικές εκδηλώσεις τους έχουν αρχίσει να απενεργοποιούνται ή ακόμη και να περνούν απαρατήρητα μέσα στους κόλπους της Ελληνικής Ομογένειας της Γερμανίας, επειδή έπαυσαν να έχουν τον αρχικό λειτουργικό χαρακτήρα στον ξένο πολιτισμικό κύκλο.

Τέλος, επισημαίνουμε πως σκοπός της συγκεντρωτικής αυτής αναφοράς είναι να παρουσιαστούν και πάλι επίκαιρα στο ελληνικό κοινό τα παραδοσιακά μας έθιμα. Πιστεύουμε πως η γνώση αυτών των εθίμων θα μας χαρίσει τη ζεστασιά της ελληνικής εορταστικής ατμόσφαιρας και θα μας τονώσει τη διάθεση για διατήρησή τους.

(Prof. Dr. Dimitrios Benekos)

ΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2017

Ο Φεβρουάριος είναι ένας μήνας με τις πιο λίγες θρησκευτικές εορτές, που ο ελληνικός λαός τις θεωρεί σημαντικές. Ειδικά φέτος,  δίπλα από τις ακίνητες εορτές του ετήσιου ημερολογιακού εορταστικού κύκλου προστίθενται και ορισμένες κινητές εορτές, που εξαρτώνται από την εκάστοτε ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα.
Ας δούμε αυτές τις κινητές και ακίνητες γιορτές με τα πιο χαρακτηριστικά λαογραφικά δρώμενα, πράξεις που ο λαός εφάρμοζε με παραδοσιακή πίστη εδώ και αιώνες. Ας δούμε πως οι Έλληνες συνέδεσαν στην καθημερινή ζωή τους την γιορτή των Αγίων των ημερών του Φεβρουαρίου, αλλά και τις εορταστικές εκδηλώσεις της Αποκριάς και της Καθαράς Δευτέρας.

Α. Σταθερές εορτές του Φεβρουαρίου

1. Φεβρουαρίου: Γιορτάζει ο Άγιος Τρύφων (Τρύφωνας), που είναι ιδιαίτερα λαοφιλής στον αγροτικό κόσμο, επειδή θεωρείται προστάτης των αμπελουργών, που τότε αρχίζουν το κλάδεμα των κλημάτων. Γι‘ αυτό τον λόγο οι αμπε­λουργοί δεν εργάζονται την ημέρα της εορτής του και ραντίζουν τα αμπέλια τους με τον αγιασμό που τελείται στους ναούς. Εδώ μνημονεύουμε πως στο Μικρό Ευχολόγιο υπάρχει και η «ευχή του Αγίου Τρύφωνος εις άμπελον», όπου εξορκίζονται όλα τα «θηρία», δηλαδή τα ζιζάνια και oι ασθένειες που προσβάλουν τα αμπέλια. Στην εικονογραφία οι αγιογράφοι παρουσιάζουν  τον  Άγιο   να κρατά κλαδευτήρι, κλωνάρι κλήματος ή και τσαμπί από σταφύλια.

2. Φεβρουαρίου: Εορτάζεται η Υπαπαντή του Χριστού. Ετυμολογικά η ημέρα της Υπαπαντής σημαίνει προϋπάντηση. Σύμφωνα με τον Ευαγγελιστή Λουκά εξιστορείται το γεγονός της αφιέρωσης του Ιησού στον Θεό, σαράντα ημέρες μετά τη γέννηση Του και την υποδοχή Του από τον ιερέα Συμεών. Την ημέρα αυτή στην Κρήτη δεν εργάζονται οι μυλωνάδες και οι αγρότες την τιμούν για να μην πέσει χαλάζι. Γνωστή, άλλωστε, είναι και η μετεωρολογική λαϊκή εμπειρική παρατήρηση, πως «καλοκαιρία της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας».

3. Φεβρουαρίου: Τιμάται ο Άγιος Συμεών (ο Άι Συμιός), που υποδέχτηκε το βρέφος Ιησού στον Ναό κατά τον Σαραντισμό-Υπαπαντή Του. Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, που στηρίζεται στην ηχητική παρετυμολογία του ονόματός του,Συμεών / σημειώνω, αυτήν την ημέρα, οι έγκυες γυναίκες απαγορευόταν να εργάζονται και αποφεύγαν να χρησιμοποιούν μαχαίρια, ψαλίδια και άλλα αιχμηρά εργαλεία, για να μη έρθει στον κόσμο «σημαδεμένο» το παιδί τους.

4. Φεβρουαρίου: Γιορτάζει ο Άγιος Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης, του οποίου το όνομα  ταυτίζεται και αυτό παρετυμολογικά με το σίδερο και για τούτο τον παρακαλούν να «σιδερώνει» τα παιδιά, να τα κάνει δηλαδή γερά σαν σίδερο.

10. Φεβρουαρίου: Τιμάται ο Άγιος Χαράλαμπος (Χαραλάμπης), ο προστάτης των ανθρώπων από τις λοιμώδεις ασθένειες και ιδίως από την πανώλη (πανούκλα). Γι’ αυτό και οι αγιογράφοι απεικονίζουν τον Άγιο Χαράλαμπο, είτε να ποδοπατάει την πανούκλα, που παριστάνεται με μορφή μιας αποκρουστικής γυναίκας, που βγάζει καπνούς από το στόμα της, είτε να κρατάει από τα μαλλιά ένα μαύρο δαίμονα. Επίσης, ο Άγιος Χαράλαμπος θεωρείται πως προστάτευε τα βόδια αλλά και όλα τα ζώα.

11. Φεβρουαρίου: Εορτάζει ο Άγιος Βλάσιος, ιατρός στο επάγγελμα, που προσέφερε φιλανθρωπικά τις υπηρεσίες του δωρεάν. Ο Άγιος Βλάσιος (Sankt Blasius) θεωρείται από τους Χριστιανούς όλων των δογμάτων ως θεραπευτής των νοσημάτων του λαιμού και του λάρυγγα, αλλά και των ασθενειών των ζώων. Επίσης, ήταν προστάτης των ανθρώπων από τις επιθέσεις των λύκων, της αρκούδας και των τσακαλιών, επειδή, σύμφωνα με την παράδοση, ζούσε σε μια σπηλιά ανάμεσα σε άγρια ζώα που τα εξημέρωνε. Υπενθυμίζουμε, εδώ, και την γερμανική λαϊκή εμπειρική μετεωρολογική παρατήρηση „Sankt Blasius ist auf Trab, stößt der Winter die Hörner ab“.

13. Φεβρουαρίου: Γιορτάζει ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα, μαθητές του Αποστόλου Παύλου, προστάτες της οικογένειας και των σκηνοποιών. Για το ιστορικό αναφέρουμε, εδώ, πως ο Ακύλας και η Πρισκίλλα προτάθηκαν να υποκαταστήσουν στην Ελλάδα την εορτή του Αγίου Βαλεντίνου, χωρίς επιτυχία.

14. Φεβρουαρίου: Γιορτάζει ο Βαλεντίνος, ένας άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, ο κατεξοχήν προστάτης των ερωτευμένων. Η νεοεισαχθείσα νεοεθιμική εορτή του αγίου Βαλεντίνου άρχισε τις τελευταίες δεκαετίες να «λατρεύεται» και στην Ελλάδα, στην ανεπίσημη διάσταση της λαϊκής πίστης, έξω από τον χώρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η λαογραφική διάσταση που πήρε σε παγκόσμια κλίμακα η λατρεία αυτού του αγίου-προστάτη των ερωτευμένων στηρίζεται κυρίως στην ευρεία διαφημιστική εκστρατεία των ανθωπωλών, της βιομηχανίας ζαχαροειδών και γλυκισμάτων και στην πετυχημένη σύμπλεξη του εμπορίου με τη λαϊκή θρησκευτικότητα με τα ευχάριστα εορταστικά συνοδευτικά έθιμα. Ο λαός, πάντως, πίστευε ότι θεράπευε την επιληψία, πράγμα που εκμεταλλεύονται και οι μεσαιωνικοί αγιογράφοι στις απεικονίσεις του σε εικόνες ή στα έγχρωμα βιτρό των εκκλησιών.

Στη συνέχεια, μεσολαβεί μια μικρή περίοδος χωρίς ιδιαίτερες εορταστικές, θρησκευτικές ή άλλες εκδηλώσεις, μέχρι την πρώτη εβδομάδα της Αποκριάς, που ανήκει στον κύκλο των κινητών εορτών του φετινού Φεβρουαρίου.

Επ’ αυτού θα αναφερθούμε στο δεύτερο μέρος, που ακολουθεί.

                                                                                                                           (Prof. Dr. Dimitrios Benekos)